در روزهای مصادف با روز جهانی محیط زیست، استان خوزستان، که روزگاری نماد سرسبزی و حیات در جنوب ایران بود، اکنون به تصویری تلخ از تخریب گسترده اکوسیستم تبدیل شده است. این بحران زیست محیطی در خوزستان نه تنها یک فاجعه محلی نیست، بلکه زنگ خطری جدی برای تمام کشور است که نیاز به اقدام فوری و عملی دارد.
رودخانه‌های پرآب و تالاب‌های وسیع خوزستان زمانی مأمن پرندگان مهاجر و جنگل‌های زاگرس ریه‌های تنفسی ایران به شمار می‌رفتند. اما امروز، این اقلیم حیاتی در محاصره آتش، خشکسالی و گرد و غبار، به سختی نفس می‌کشد.
آتش‌سوزی‌ها و تخریب پوشش گیاهی: نتیجه بی‌توجهی انسانی
جنگل‌های زاگرس و گونه‌های گیاهی همچون پده و گز که هویت خوزستان را شکل می‌دادند، اکنون قربانی آتش‌سوزی‌های مکرر عرصه‌های زیست محیطی و منابع طبیعی شده‌اند. بیشتر این آتش‌سوزی‌ها منشا انسانی دارند؛ از سرایت آتش از مزارع کاه و کلش که به عمد سوزانده می‌شوند، تا بی‌توجهی گردشگران. این حوادث، به از بین رفتن گسترده پوشش گیاهی و فرسایش خاک منجر شده است.
هورالعظیم و شادگان: تالاب‌هایی در آستانه نابودی
تالاب هورالعظیم، که یک تالاب مرزی بین ایران و عراق است، به دلیل خشکی ناشی از فعالیت‌های وزارت نفت برای حفر چاه و استخراج نفت در میدان نفتی آزادگان و همچنین کاهش مساحت آبگیر، به کانون اصلی گرد و غبار در منطقه تبدیل شده است. این تالاب که نقشی حیاتی در تعدیل آب و هوای منطقه و حفظ تنوع زیستی دارد، در حال حاضر وضعیت بسیار وخیمی را تجربه می‌کند.
همچنین، تالاب بین‌المللی شادگان که در کنوانسیون رامسر به ثبت جهانی رسیده، در خطر جدی تنش آبی قرار دارد. سوءمدیریت منابع آبی، تخلیه فاضلاب‌های صنعتی پتروشیمی‌ها و صنایع نیشکر به تالاب‌ها، و جاده‌سازی در دل تالاب‌ها برای استخراج نفت، همگی عوامل تشدیدکننده نابودی تالاب‌های خوزستان هستند.
گرد و غبار و نفس‌های تنگی اهواز
خوزستان با هفت کانون بحرانی و فوق بحرانی گرد و غبار دست و پنجه نرم می‌کند. از ابتدای سال جاری، تعداد روزهای با هوای آلوده و خاکی در این استان افزایش یافته و بارها منجر به تعطیلی مدارس و ادارات شده است. طبق اعلام شینا انصاری، رئیس سازمان حفاظت محیط زیست، خوزستان در سال ۱۴۰۲، ۲۱۰ روز هوای ناسالم را تجربه کرده است که این آمار بسیار نگران‌کننده است.
محمد درویش، رئیس گروه محیط‌زیست در کرسی سلامت اجتماعی یونسکو، به وجود مشکلات زیست‌محیطی متعدد در خوزستان اشاره کرد و تالاب‌های هورالعظیم، شادگان، بامدژ، میانگران و شیمبار را به عنوان ستون‌های اصلی حفظ پایداری اکولوژیکی سراسر خوزستان معرفی کرد. وی تأکید کرد که هر زمان حق‌آبه این تالاب‌ها تامین شده، وضعیت خوزستان مطلوب بوده، اما با بهانه صنعت و کشاورزی، با گرفتن حق‌آبه تالاب‌ها، وضعیت استان وخیم شده است. در حال حاضر، بخش‌های وسیعی از این تالاب‌ها خشک شده‌اند و بخش‌های باقیمانده نیز اغلب مملو از شیرابه زباله، پساب‌های آلاینده نیشکر و فاضلاب‌های شهری و صنعتی هستند که وضعیتی اسفناک را نشان می‌دهد.
فلرسوزی، معضل پنهان سلامت
از سوی دیگر، سوختن گازهای همراه نفت که به “فلرسوزی” معروف است، در مناطق مختلف خوزستان به ویژه در اهواز، موجب آلودگی شدید هوا شده است. این آلودگی‌ها مستقیماً بر سلامت شهروندان تأثیر می‌گذارد. در پی افزایش روزهای آلوده، میزان مراجعه بیماران تنفسی به بیمارستان‌ها تا ۳۰ درصد افزایش یافته است. دکتر پژمان بختیاری‌نیا، رئیس پیشین مرکز بهداشت خوزستان، اعلام کرده که به طور متوسط سالانه ۱۰۰۰ مورد مرگ منتسب به آلودگی هوا در اهواز رخ می‌دهد که این آمار عمق فاجعه را به خوبی نشان می‌دهد.
فرهاد قلی‌نژاد، معاون محیط زیست انسانی اداره‌کل حفاظت محیط زیست خوزستان، مهم‌ترین منابع آلاینده هوای خوزستان را شامل بقایای کشت، بقایای نیشکر، آتش‌سوزی نیزارهای هورالعظیم در عراق و سوختن گازهای همراه نفت در بیش از ۳۵۰ پایه فلر در اطراف اهواز دانست. وی همچنین به شناسایی بیش از ۳۰۰ نقطه تخلیه فاضلاب در منابع آبی خوزستان اشاره کرد و متذکر شد که تنها ۱۰ شهر خوزستان تصفیه‌خانه فاضلاب دارند که همان‌ها نیز نیمه‌فعال و با عملکرد ضعیف هستند. آلودگی خاک به ویژه از طریق نشت نفت و عدم مدیریت بهداشتی پسماند نیز از دیگر چالش‌های زیست محیطی این استان محسوب می‌شوند.
راهکارهای امیدبخش برای نجات خوزستان
مدیریت غلط زیست محیطی در خوزستان تبعات گسترده‌ای از جمله تعطیلی مکرر مدارس، افزایش بیماری‌ها و مرگ و میر، کاهش بهره‌وری اقتصادی و مهاجرت معکوس را به همراه داشته است. عوامل انسانی و طبیعی مانند سدسازی‌های بی‌رویه، انتقال آب کارون، عدم تامین حق‌آبه تالاب‌ها، تغییرات اقلیمی و کاهش بارندگی، استخراج نفت و فعالیت صنایع، همگی در این شرایط تأثیرگذار بوده‌اند.
برای بهبود وضعیت محیط زیست خوزستان، راهکارهای متعددی پیشنهاد شده است که از جمله آن‌ها می‌توان به تأمین حق‌آبه زیستی تالاب‌ها، ایجاد ایستگاه‌های دائمی اطفای حریق در جنگل‌ها، احیای کانون‌های گرد و غبار داخلی، و مدیریت صحیح کانون‌های گرد و غبار خارجی از طریق دیپلماسی فعال اشاره کرد.
خوزستان تجلی‌گاه تمام بحران‌های زیست محیطی ایران است. هر روز که تالاب‌هایش خشک‌تر می‌شوند، هر درختی که در آتش می‌سوزد و هر انسانی که به سختی نفس می‌کشد و راهی بیمارستان می‌شود، به ما یادآور می‌شود که مرگ محیط زیست خوزستان، به معنای نابودی ایران است. در روز جهانی محیط زیست، به جای شعار، نیاز به اقدام عملی و فوری برای نجات این نگین در حال خاموشی ایران داریم.